Nằm ở đường Cát Linh (Hà Nội), xưa thuộc phường Bích Câu huyện Quảng Đức, phủ Phụng Thiên. Chỗ đền Bích Câu được dựng lên là gò Kim Quy, nằm phía bên trái Văn Miếu - Quốc Tử Giám. Đền Bích Câu là nơi thờ Tú Uyên – Giáng Kiều. Ngày xưa, đây còn là nơi quần tụ của các tao nhân mặc khách, của những người từ thập phương tới vịnh thơ, xin thơ, xin đơn thuốc. Được coi là một nơi truyền bá tư tưởng Đạo Lão. Vì vậy “đền” gọi là “quán” (đền thờ đạo Lão). Tương truyền Tú Uyên – Giáng Kiều thường hiển linh, phù trợ cho quân của vua Lê đánh thắng giặc.

Bích Câu Đạo quán được xây dựng từ cuối thế kỷ XV, đầu thế kỷ XVI đời vua Lê Thánh Tông, là nơi để các đạo sĩ đến luyện phép trường sinh và thờ cúng thần tiên. Đến thời Lê Trung Hưng, Đạo giáo suy thoái, phần lớn các đạo quán dần dần trở thành đền, chùa. Trong khuôn viên Bích Câu Đạo quán cũng có thêm chùa và điện thờ Mẫu.

Tương truyền, Lý Thái Tổ dời đô từ Hoa Lư ra Thăng Long. Một hôm mơ thấy Phật bà Quan Âm mời vua lên đài sen, bẻ tám cành hoa sen trắng ban cho vua. Tỉnh mộng, vua đem việc ấy nói với các quan trong triều và các cao tăng. Các cao tăng thưa với vua ở hồ Tảo Liên phường Bích Câu cửa Nam thành có loại sen trắng nở sớm, mùi hương rất thơm. Vua sai đem hoa sen ấy đến nhìn, quả đúng như trong mộng, liền cho xây ngôi chùa đề phụng thờ Quan Âm gọi là chùa Đắc Quốc. Mỗi khi hoa sen nở, vua lại ngự thuyền rồng đến làm lễ dâng hoa. Vua sai người hái mấy bông sen trắng đẹp nhất làm lễ dâng lên chùa Đắc Quốc, sau đó mới lấy mấy bông đem về dâng lên nhà Thái miếu. Nhân dân trong thành nô nức đến xem, đây quả là một lễ hội vui vẻ.

Đền Bích Câu Đạo Quán, tại phố Cát Linh, quận Đống Đa, Hà Nội

Một thuyết khác cho rằng: Bích Câu là tên một ngòi nước trong xanh như ngọc bích. Ngòi này chảy từ núi Nùng xuống Thủ Lệ rồi đổ vào hồ Tảo Liên thuộc thôn An Ninh, tổng An Thành, huyện Vĩnh Thuận. Tên phường Bích Câu được đặt theo tên ngòi nước thơ mộng ấy. Hồ Tảo Liên là hồ nước mênh mông trong suốt. Hồ sản sinh một loại hoa sen trắng nở vào đầu hè, trước khi các hoa sen khác nở, nên Tảo Liên có ý nghĩa là hoa sen nở sớm. Vùng hồ này chính là đầu nguồn của sông Kim Ngưu. Giữa hồ Tảo Liên có gò Kim Quy rộng mấy trượng trông như bồng lai tiên cảnh. Lý Thái Tổ cho xây ngôi chùa trên gò gọi là chùa Đắc Quốc sau Lê Thánh Tông đổi là chùa An Quốc.

Bích Câu đạo quán có lẽ không xa lạ với nhiều người, một phần bởi đây là “quán” của đạo giáo Việt Nam, thờ tiên ông Trần Tú Uyên. Quen thuộc hơn, nơi đây còn gắn liền với mối duyên kỳ ngộ giữa nàng tiên Giáng Kiều và chàng trai họ Trần nơi hạ giới, gửi gắm ước mơ người và tiên hòa hợp của dân gian.

Hiện dấu tích của Bích Câu Đạo quán chỉ còn lại chùa An Quốc Tự, đền Tú Uyên và điện thờ Mẫu. Sau cổng tam quan tuy nhỏ nhưng độc đáo là một khoảng sân khá rộng nối liền đền Tú Uyên với chùa An Quốc bên tả và tòa nhà đối xứng bên hữu. Theo kiểu kiến trúc của Đạo giáo, ở giữa sân đặt một hòn non bộ để chắn gió (bình phong giả sơn), trước sân lại có hai giếng hình tròn và vuông tượng trưng cho trời đất (thiên địa phong thuỷ). Cả ba toà nhà chính này đều nhìn về hướng Nam và xây theo lối kiến trúc truyền thống hình chuôi vồ. Phía sau còn có hậu đường, nhà khách, vườn tháp và nhà Ni.

Bích Câu không chỉ là vùng đất Phật mà còn được coi là mảnh đất của chốn “bồng lai tiên cảnh”. Đây thực sự là trường hợp hiếm hoi có sự biến đổi từ vùng đất Phật thành nơi có cảnh sắc và những câu chuyện huyền bí mang đậm tính chất của đạo giáo thần tiên. Cảnh thần tiên thần bí đã được khắc trên những câu đối trong quán:

Tuyết kính châu thiên độc hoán hồng trần khai giác lộ

Vân hương đặc địa tích thành bích thuỷ hội đào nguyên

Tạm dịch:

Đường tuyết khai thiên biến đổi bụi trần nơi giác lộ

Vân hương mở đất tụ thành bích thuỷ chốn đào nguyên

Tuyết kính là đường của thần, vân hương là quê của tiên. Thần tiên bao giờ cũng đi mây về gió, ngủ tuyết nằm sương.

Hàng năm, nhân dân nơi đây mở hội tế vào mồng 4 tháng 2 âm lịch kỷ niệm ngày thành đạo của Tiên Ông, ngày mồng 3 tháng 6 kỷ niệm ngày chân nhân bay về trời, ngày 12 tháng 8 ngày sinh của Tiên Ông cũng là lễ hội chính của đền. Trong ngày hội chính có các chương trình lễ tụng kinh thỉnh Phật, thỉnh Thánh của các bà Vãi của đền. Tiếp đó là các cụ ông trong đội tế nam An Trạch – Bích Câu trong trang phục áo thụng xanh, đầu đội mũ thư sinh, đi hài xanh làm lễ tế. Tiếp đó là Chương trình văn nghệ biễu diễn ca trù và hoạt cảnh diễn lại cảnh Tiên Ông tu học, làm thuốc cứu người và gặp tiên nữ. Buổi chiều dành cho dân làng và khách thập phương vào dâng hương làm lễ.

Bích Câu Đạo quán thực sự là một di tích tiêu biểu minh chứng cho Đạo giáo thần tiên đã tồn tại trong đời sống người dân Thăng Long và cũng là một địa chỉ được nhiều du khách viếng thăm để tìm hiểu một thiên tình sử lãng mạn giữa tiên nữ và người trần. Gần 20 năm qua, Bích Câu Đạo quán còn là “chiếu” ca trù đặc sắc, quy tụ những danh ca trên đất Hà thành.

(Theo Hà Nội và danh thắng di tích tập 1)